Kościół św. Kazimierza na Rynku Nowego Miasta w Warszawie stanowi integralną część obiektu klasztornego mniszek benedyktynek sakramentek. Jest to fundacja królowej Marii Kazimiery – wotum dziękczynne za zwycięstwo króla nad Turkami pod Wiedniem. Wykonanie projektu Marysieńka zleciła wybitnemu architektowi holenderskiemu Tylmanowi z Gameren, którego do Polski sprowadził książę Lubomirski. Król i królowa położyli kamień węgielny w styczniu 1688 r. 27 czerwca, w dniu objęcia fundacji przez sprowadzone z Francji mniszki kościół nie był jeszcze ukończony, ale można już w nim było sprawować liturgię i przechowywać Najświętszy Sakrament.
Barokowy kościół sakramentek można oglądać ze wszystkich stron dzięki jego usytuowaniu. Od strony rynku dominuje wśród odsuniętej i niższej zabudowy miejskiej, od strony Wisły stanowi wyraźny akcent w długiej panoramie na skarpie jako jedyny obiekt z kopułą i latarnią.
Do środkowej części kościoła, zbudowanej na rzucie nierównobocznego ośmiokąta i przykrytej kopułą z latarnią, przylegają cztery niższe ramiona kościoła zbudowane na rzucie prostokątów, tworzące krzyż i przykryte dachami dwuspadowymi z trójkątnymi szczytami. Podział środkowej części stosownie do dłuższych i krótszych boków ośmiokąta przechodzi wyżej, dzieląc kopułę i latarnię na osiem nierównych części.
Wyraźnie zaznaczają się trzy poziome części kościoła oddzielone gzymsami: najniższa z ramionami kościoła i wąskimi ścianami środkowej części, wyżej tambur i attyka tamburu, nad nią kopuła z latarnią przykryta daszkiem o przełamanej linii i wklęsłymi połaciami. Daszek zwieńczony jest kulą, koroną i krzyżem. Ołtarze są usytuowane w trzech ramionach krzyża greckiego, jaki tworzy plan kościoła, w czwartym umieszczone jest wejście frontowe i dwie koliste klatki schodowe w grubości muru.
Zewnętrzną dekorację kościoła stanowią przede wszystkim podziały architektoniczne, utworzone przez pilastry doryckie bez tryglifów i kaneli z pełnym belkowaniem, ustawione na wysokich piedestałach. Rozwiązanie ścian jest ramowe: narożniki obejmują półpilastry narożne, w załamaniach ścian umieszczone są pilastry załamane. Ściana frontowa jest szersza i wyższa, z podwójnymi pilastrami, stojącymi na połączonych piedestałach. Podział pilastrowy elewacji przechodzi przez tympanony. Między pilastrami w elewacji frontowej rozpięta jest archiwolta na impostach o profilu głowicy doryckiej, obejmująca portal.
Dekorację architektoniczną w tamburze tworzą lizeny, w attyce płyciny i listwy narożne, w latarni pilastry, ale bez głowic.
Dekoracja sztukatorsko- rzeźbiarska na zewnątrz kościoła skupiona jest na ścianie frontowej i latarni. W tympanonie dwie tarcze herbowe – Sobieskich i d’Arqien’ów – pod koroną. Załamane pilastry latarni zostały zakończone główkami aniołków, natomiast cyrklaste obdasznice ozdobione są kamiennymi kielichami z hostią.
We wnętrzu kościoła dominuje również część środkowa. Wyraźnie widać zastosowany w projekcie schemat czterech łuków triumfalnych z kompozytowymi pilastrami ustawionymi na wysokim cokole. Pomiędzy czterema arkadami znajdują się cztery wąskie ściany. Ten podział dolnej części przechodzi wyżej i dzieli czaszę kopuły krawędziami promieniście na cztery szersze i węższe pola. Boczne ramiona kościoła oddzielone czterema arkadami, przesklepione są kolebkami z lunetami. Schemat łuku triumfalnego we wnętrzu odpowiadał symbolicznemu znaczeniu kościoła, który miał być pomnikiem zwycięstwa wojennego. W elewacji wprowadzono porządek rzymsko-dorycki bez tryglifów i kaneli, a wewnątrz – kompozytowy z impostami doryckimi. Były one specjalnie dobrane ze względu na ich znaczenie symboliczne: dorycki związany z męstwem wojennym, a kompozytowy z gloryfikacją władzy. We wszystkich tympanonach umieszczone są tarcze herbowe pod koronami królewskimi, a obok tarcz symbole zwycięstwa i gloryfikacji władzy: w tympanonie frontowym – rogi obfitości, w bocznych – gałązki laurowe i palmowe, w najwyższym tympanonie pod kopułą są już tylko korony i liście palmowe. Pod wszystkimi krzyżami wykonano dekorację z żelaznych liści o rysunku liści dębowych, które były również symbolem zwycięstwa.
Podwyższenie kopuły kościoła upodobniło bryłę jego środkowej części do typu polskich mauzoleów, wznoszonych przez długie lata. Były to mauzolea centralne, przykryte kopułą, wysmukłe, o charakterze wertykalnym i często ośmiobocznym planie, który przypominał związek symboliczny z cyfrą osiem, oznaczającą w tym przypadku doskonałość i zmartwychwstanie.
Stanisław Mossakowski analizując architekturę kościoła sakramentek stwierdził, że kompozycja bryły przypomina nowożytny renesansowy typ tabernakulum w formie tempietta.
Architektura kościoła jest bardzo przemyślana co do swego znaczenia jakie ma reprezentować, bardzo przejrzysta w kompozycji, niezwykle jasna wewnątrz. Początkowo kościół oświetlało 28 okien. światło w kościele było rozproszone – korzystne dla istniejących kompozycji malarskich i skupione – modelujące gzymsy i profile. We wnętrzu dominował kolor biały. Ołtarz główny z marmuru dębnickiego został wykonany po r. 1695. Piękne rzeźbione drewniane tabernakulum, przywiezione przez siostry z Francji, stało w kościele do 1769 r. Konsekracji dokonał biskup poznański Bartłomiej Tarło dnia 16 czerwca 1715 r. Na pamiątkę tej uroczystości wmurowano nad drzwiami do zakrystii tablicę z marmuru dębnickiego.
Polichromia za ołtarzem głównym, nieznanego autora, wykonana była przed 1701 r. i przedstawiała niebo z obłokami i aniołami. U góry, wśród rozwartych obłoków, znajdował się witraż wyobrażający Ducha Świętego w postaci gołębicy. W bogatej polichromii kościoła, pokrywającej ściany za ołtarzami bocznymi i ściany ukośne wnętrza kościoła oraz kopułę, zastosowano typowe dla baroku rodzaje malarstwa dekoracyjnego: iluzjonizm perspektywiczny z niebem i iluzjonistyczną architekturą, a także freski ujęte w obramienia i wychodzące poza nie. Freski były wielokrotnie odnawiane i przemalowywane.
Uzupełnieniem dekoracji malarskiej kościoła były trzy duże olejne obrazy sztalugowe. W prezbiterium, naprzeciwko kraty, wisiał obraz namalowany na płótnie, przedstawiający Zbieranie manny przez Izraelitów. W lewym ołtarzu znajdował się obraz św. Kazimierza, patrona kościoła, w prawym – Matki Bożej ze św. Benedyktem i świętymi zakonu benedyktyńskiego. Cała polichromia i wszystkie obrazy w kościele i zakrystii zostały zniszczone w czasie Powstania Warszawskiego
Ambonę postawiono ok. r. 1720. Wykonana była z drewna lipowego, polichromowana i złocona, utrzymana w stylu barokowym. Jej dekoracja składała się z dwóch części: czasza osłonięta była dużymi liśćmi o miękkich liniach, na przedniej ścianie widniał rzeźbiony mandylion – chusta z wizerunkiem oblicza Chrystusa, której górne końce ujmowały dwa aniołki, podtrzymujące jednocześnie tablicę z dziesięcioma przykazaniami. Górną część ambony, drzwi i baldachim otaczały obłoki stanowiące tło dla Oka Opatrzności, od którego rozchodziły się promienie.
Po zniszczeniu w 1944 r. z ambony pozostało tylko kilka fragmentów.
Pomnik nagrobny Karoliny de Bouillon, w stylu rokokowym, wykonał w Dreźnie w latach 1745 -1746 Lorenzo Mattielli. Pomnik umieszczono we wnęce między pilastrami na bocznej ścianie przy ołtarzu Matki Bożej. Ramę architektoniczną tworzy archiwolta oparta na impostach pilastów, na których stoją wazony z płonącymi zniczami. W górnej części pilastrów wykonano na tle draperii trupie czaszki z piszczelami. Dekoracja rzeźbiarska składa się z trzech części: sarkofagu w bogatym ujęciu, z tablicy na piedestale i z medalionu. Ten ostatni, wykonany z białego marmuru, przedstawia wykonane w płaskorzeźbie popiersie pięknej kobiety o nieco wyniosłym spojrzeniu, zwróconej profilem do najbliższego ołtarza. Okalająca portret czarna girlanda nie przypomina motywów roślinnych, jest raczej symbolem łez wylanych przez zmarłą w ciągu jej pełnego cierpień życia. Medalion opiera się na głowach dwóch kozłów, które stanowią zakończenie sarkofagu. Na nim, na białej frontowej płaszczyźnie w kształcie trapezu wykonana została korona królewska i widziana z boku pęknięta tarcza – herb Sobieskich. Pęknięcie oznacza koniec rodu królewskiego, który wygasł ze śmiercią Karoliny. Realistycznie przedstawiona postać kobieca opiera się o sarkofag splecionymi w żałosnym geście dłońmi. U jej stóp umieszczono duży biały medalion z herbem Polski i Litwy. Środkowa część medalionu – w której powinien być herb panującego wówczas króla Augusta III – została celowo zasłonięta, aby uwypuklić ból Polski. Małe putto z lewej strony obejmuje rączką sarkofag i opiera się o mitrę książęcą, stanowiącą zakończenie kartusza herbowego rodziny de Bouillon: Tour d’Auvergne.
Pomnik ten, poważnie uszkodzony w 1944 r., został zrekonstruowany. Warto w tym miejscu wspomnieć, że w krypcie kościoła została pochowana nie tylko księżna de Bouillon, lecz także dwuletni syn króla Jana III oraz wnuczka króla, córeczka królewicza Jakuba.
Późnobarokowy pomnik nagrobny Marii Józefy Sobieskiej, oblatki benedyktyńskiej i dobrodziejki klasztornego kościoła, zlokalizowany przy ołtarzu św. Kazimierza, symetrycznie z pomnikiem księżnej de Bouillon, ufundował w 1762 r. Teodor Wessel. Autorem projektu był prawdopodobnie Jakub Fontana, wykonawcą – Jan Chryzostom Redler. Nie miał oprawy architektonicznej, był zaprojektowany jako kompozycja rzeźbiarska o linii zwężającej się ku górze. Podstawa charakteryzowała się miękką linią wygiętą w środku i na bokach do przodu, wyższa część o wygiętej w ten sam sposób linii, ujęta po bokach wolutami, stanowiła oprawę tablicy inskrypcyjnej. Na niej umieszczono część sarkofagu, zwróconego krótszym bokiem do widza, i kartusz z herbami Janina i Rogala. Temat heraldyczny uzupełniała umieszczona obok sarkofagu korona książęca zwieńczona kulą i krzyżem. Z drugiej strony stało oparte o sarkofag płaczące putto ze zgaszoną pochodnią. Na sarkofagu ustawiony był owalny medalion z białego marmuru z płaskorzeźbą przedstawiającą portret królewiczowej z profilu. Nad nim z lewej strony unosił się aniołek podtrzymujący jedną rączką medalion, a drugą wskazujący niebo. Wkomponowany w dekorację obłok oznaczał chwałę i był zwieńczony sześcioma gwiazdami tworzącymi koło i symbolizującymi szczęście. Pomnik został wykonany z marmuru w kilku kolorach, w obłoku zastosowano technikę narzutową z tynku. Pomnik uległ zniszczeniu podczas Powstania Warszawskiego. Aniołek i putto (częściowo rekonstruowane) zostały wmontowane w epitafium poległych pod gruzami kościoła, tablica inskrypcyjna znajduje się w podziemiu.
Tabernakulum marmurowe, ozdobione srebrem, zostało wykonane w latach 1768-1769. Dekorację srebrem wykonał złotnik królewski Antoni Schönmetzler.
Tron wystawienia pochodził z lat 1775-1780, wykonany był z marmuru, mosiądzu i srebra. Obudowa tabernakulum załamywała się po obu stronach i u góry była zakończona gzymsem z szerokim fryzem. Na gzymsie umieszczono symetrycznie dwa świeczniki trójramienne, każdy podtrzymywany przez dwa klęczące anioły. Monstrancję stawiano nad gzymsem, na marmurowej podstawie; za nią znajdowało się okienko ze złoconymi promieniami, dzięki któremu Najśw. Sakrament był również widoczny z klauzurowej kaplicy. W Powstaniu Warszawskim ocalały tylko drzwiczki tabernakulum oraz anioły i Baranek z tronu wystawienia.
Kościół, gruntownie odnowiony na jubileusz fundacji w 1938 r., został zburzony w wyniku bombardowania 31 sierpnia 1944 r. Pod gruzami znalazło śmierć ok. 1000 osób cywilnych, 4 księży i 35 sakramentek. Bombardowanie 1 września było odwetem za nieugiętą postawę sióstr i mogło mieć na celu jedynie całkowite zrujnowanie zabytku. O rozmiarach zniszczenia kościoła i klasztoru najlepiej informują fotografie z 1945 r. i z lat późniejszych. Zniszczenie zespołu sięgało 80-90%.
Odbudowę kościoła Biuro Odbudowy Stolicy podjęło dopiero w 1947 r., udzielając pomocy finansowej. W 1948 r. przystąpiono do odgruzowywania, a na początku 1949 r. do prac budowlanych przy świątyni. Projekt rekonstrukcji wykonała arch. M. Zachwatowiczowa na podstawie rysunków inwentaryzacyjnych opracowanych w 1925 r. przez Marię Chodźkównę (Zachwatowicz), Alicję Preussównę i Marię Wroczyńską w Katedrze Architektury Polskiej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej oraz rysunków z 1933 r. wykonanych przez J. Bogusławskiego i Z. Malickiego. Nadzór architektoniczny nad odbudową do r. 1952 należał do Arch. M. Zachwatowiczowej, nadzór budowlany sprawowali: arch. Feliks Kanclerz i następnie arch. Beata Trylińska. Od 1951 r. wykonaniem dokumentacji rysunkowej i nadzorem nad odbudową wnętrza kościelnego zajmowała się nasza Siostra arch. Irena Michaela Walicka. W 1951 r. klasztor odbudował systemem gospodarczym chór zakonny i położył tynki w prezbiterium, a także wyremontował częściowo kratę (1771-1774) oddzielającą chór od kościoła, tak że 1 stycznia 1952 r. została odprawiona pierwsza Msza św. w odbudowanym kościele. Najśw. Sakrament przeniesiono na stałe do kościoła 7 lipca. Dnia 4 grudnia 1952 r. przekazano klasztorowi kościół w stanie surowym, a do użytku oddano 7 lutego 1953 r.. W latach 1953-1957 PRE prowadziło roboty elewacyjne Kościoła i klasztoru. S. I.M. Walicka uzupełniała wówczas potrzebną dokumentację rysunkową i prowadziła nadzór architektoniczny.
Nowe wyposażenie wnętrza powstawało powoli i poza pomnikiem księżnej de Bouillon jest odmienne od tego, jakie było przed Powstaniem Warszawskim. W roku 1956 wykonano żelazne drzwi z kratą oszkloną prowadzące z kruchty do kościoła oraz powieszono nową wieczną lampę. Ołtarz główny wykonano w 1957 r., a ażury z blachy w prześwitach barierki i ołtarza skończono w 1975 r. W ażurach zastosowano motyw liści akantu.
W roku 1972 zatwierdzono projekt dekoracji ściany za ołtarzem głównym, zrealizowany w roku 1973. Owalny oszklony otwór w ścianie otaczają obłoki, z których wychylają się główki aniołków. Dekoracja ta jest wykonana techniką narzutu.
Ołtarz boczny św. Józefa w lewym ramieniu kościoła poświęcił ks. bp Jerzy Modzelewski 19 marca 1960 r. Nad mensą (z marmuru Bolechowice) ustawiono na małym wsporniku ocalałą w czasie powstania barokową figurę św. Józefa (ok. 1715-1730), ofiarowaną klasztorowi w roku 1865. Do 1944 r. rzeźba ta umieszczona była w przedchórzu. Pomnik księżnej de Bouillon przywrócono do pierwotnego stanu w 1961 r.
W ołtarzu Matki Bożej (wykonanym z marmuru Bolechowice), znajdującym się w prawym ramieniu kościoła, umieszczono obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej malowany przez Stanisława Komorowskiego. Ołtarz ten poświęcił ks. bp Wacław Majewski 16 listopada 1962 r.
Podziemia kościoła wyremontowano w latach 1960-1962. Przy filarze podtrzymującym ołtarz główny postawiono mały, piaskowy ołtarzyk, a nad nim umocowano drewniany krucyfiks z pocz. XVIII wieku, znacznie uszkodzony w czasie powstania. Ołtarz konsekrował ks. bp Jerzy Modzelewski 4 września 1962 r.
Dnia 19 maja 1973 r. Ks. Prymas Kard. Stefan Wyszyński dokonał rekonsekracji kościoła, a w następnym roku 14 października poświęcił pomnik ku czci poległych, usytuowany naprzeciw pomnika księżnej de Bouillon. Środkowa część tego pomnika przedstawia wyryty na granicie obraz zniszczenia kościoła według fotografii z 1945 r. Wspiera się ona na symbolicznym sarkofagu zawierającym szkatułkę z piaskiem z podziemi kościoła. Do kompozycji włączono putto i aniołka ze zniszczonego pomnika Konstantowej Sobieskiej.
Dopełnieniem wystroju wnętrza kościoła jest wmurowana płaskorzeźba św. Kazimierza (1982 r.) oraz płaskorzeźby św. Benedykta i św. Scholastyki (1987 r.).
Chociaż kościół nasz należy do najpiękniejszych świątyń stolicy, ma bogatą przeszłość, jest cennym zabytkiem kultury narodowej, to jednak jest on przede wszystkim – według intencji fundatorki – miejscem szczególnego kultu Eucharystii, miejscem nieustannej modlitwy. I o takie spojrzenie prosimy wszystkich zwiedzających naszą świątynię.
Msze Święte:
Niedziela: 9:00 w języku Łacińskim 17:00
Dni Powszednie: 7:30
Wystawienie Najświętszego Sakramentu:
W czwartki w godz. 8.30-20.00
W niedziele w godz. 10.00-17.00
Liturgia Godzin z siostrami (Godzina czytań i Kompleta):
W czwartki w godz. 19.00
UWAGA!
Z powodu remontu kościół będzie niedostępny w dni powszednie aż do odwołania.
