Dawny Węgrów był miastem parafialnym dla luteran z Warszawy (przez 130 lat!), arianie mieli tu słynną na całą Europę drukarnię i gromadzili się na synody, żydzi wytwarzali Torę, a kupcy z Gdańska posiadali swoją faktorię. Krótko mówiąc kilka stuleci temu była to najjaśniejsza – wielonarodowa i wielowyznaniowa – Rzeczpospolita w pigułce.
Miasteczko powstało na pograniczu zachodu i wschodu Europy, na ważnych szlakach handlowych, gdzie ścierały się przed kilkoma stuleciami wpływy polskie, ruskie i litewskie, i w którym żyli Polacy, Niemcy, Żydzi i… Szkoci, chrześcijanie wyznań protestanckich, katolicy, prawosławni, a także wyznawcy judaizmu. Dziś po większości z nich pozostały jedynie opowieści…
KOŚCIÓŁ KATOLICKI, KALWIŃSKI, ARIAŃSKI…
Pokojowe współistnienie było możliwe, choć oczywiście nie stworzono tu raju na Ziemi, o czym świadczy historia kościoła parafialnego pw. Najświętszej Marii Panny, dziś pięknej barokowej świątyni na wschodniej pierzei Rynku, a wybudowanej w XV wieku jako kościół drewniany, a później gotycki.
Losy fary w prywatnym mieście zmieniającym co jakiś czas właścicieli były zmienne i nie zawsze różowe. W XVI w. katolicka świątynia została oddana przez Annę Radziwiłł zborowi kalwińskiemu, kolejny właściciel Węgrowa, litewski magnat Jan Kiszka przekazał ją braciom polskim, czyli arianom, a książę Krzysztof „Piorun” Radziwiłł, po przejęciu włości, wypędził arian i ponownie wprowadził do kościoła wyznawców kalwinizmu. Kilkadziesiąt lat później jego następca Krzysztof II Radziwiłł zwrócił świątynię katolikom. Minęło 70 lat i kościół… doszczętnie spłonął, po czym odrodził się jako piękna barokowa bazylika dzięki fundacji Jana Dobrogosta Krasińskiego.
SZKOCCY TKACZE
Staraniem niewspominanego tu jeszcze Radziwiłła – Bogusława, znanego miłośnikom Sienkiewiczowskiej „Trylogii” jako łotr nad łotry – do miasta przybyli rzemieślnicy szkoccy (to dzięki nim Węgrów zasłynął jako miasto tkaczy) i niemieccy, którzy stworzyli własną dzielnicę protestancką.
W Węgrowie do dziś istnieją dwa kościoły i cmentarz protestancki. Większość wieku XVII i pierwsza połowa XVIII to był dobry czas dla wyznawców kalwinizmu i luteran. Warszawscy luteranie musieli do kościoła parafialnego jechać aż 80 km – do Węgrowa właśnie!
Krasińscy, ówcześni właściciele miasta, z Janem Dobrogostem na czele, otaczali opieką wszystkich mieszkańców. Gdy Krasińskich zabrakło, a ich spadkobiercy zaczęli toczyć między sobą boje o majątek, zabrakło równowagi także w Węgrowie i zaczęło się szykanowanie „obcych” – mówiących innym językiem, hołdujących nieco odmiennym tradycjom i wyznających inną wiarę. Szkoci odeszli z Węgrowa w połowie XVIII w., a tradycja tkacka wróciła do miasteczka niemal trzy stulecia później, gdy osiedliła się tu znawczyni sztuki ludowej Zofia Tomrle. Ale to już zupełnie inna historia.
CERKIEW W KLASZTORZE KATOLICKIM
Budynek dawnego klasztoru ojców reformatów, kolejny z barokowych cudów, które Węgrów zawdzięcza Janowi Dobrogostowi Krasińskiemu, to druga świątynia, po kościele parafialnym, mająca na koncie „ekumeniczny” epizod: po powstaniu styczniowym, gdy stacjonowali tu rosyjscy wojskowi i urzędnicy, w jednym z klasztornych pomieszczeń urządzono prawosławną cerkiew. Na zewnątrz o istnieniu tej świątyni informowały charakterystyczne kopuły umieszczone na dachu. Zostały one usunięte po odejściu Rosjan.
ZNIKNĘŁO PÓŁ MIASTA…
Pierwsi Żydzi zamieszkali w Węgrowie w XVI wieku. Kilkadziesiąt lat później wojewoda płocki i właściciel miasta wydał zgodę, by osiedlali się tu bez ograniczeń. Wtedy też powstała pierwsza synagoga zwana Kazimierzowską. W XIX wieku wybudowano kolejną. W 1921 r. w Węgrowie mieszkało ponad 5 tysięcy Żydów (ok. 50% mieszkańców), oprócz dwóch synagog funkcjonowała szkoła religijna i rytualna łaźnia, a miasto słynęło z wytwarzania Tory.
II wojna światowa przyniosła zagładę nie tylko żydowskiej społeczności, zniszczyła także większość śladów kilkusetletniej ich historii w Węgrowie. Do dziś pozostał jedynie dom ostatniego rabina węgrowskiego i resztki pomników nagrobnych z żydowskiego cmentarza umieszczone w pomniku-lapidarium. Oraz opowieść o tych, którzy kiedyś współtworzyli wielonarodową, wielowyznaniową, wielokulturową społeczność.
PODZIEMNA NEKROPOLIA I MUZEUM
Pierwsza wzmianka o miasteczku Węgrów pochodzi z 1414 r. Opowieści o sześciu stuleciach miasteczka leżącego na skrzyżowaniu dwóch wielkich szlaków handlowych – z Warszawy do Wilna i z Gdańska do Lwowa – udało się zebrać i umieścić w sąsiedztwie… miejsca wiecznego spoczynku Jana Dobrogosta Krasińskiego. Ozdobny sarkofag z doczesnymi szczątkami jednego z największych dobrodziejów miasta znajduje się w podziemiach kościoła pw. św. Piotra z Alkantary i św. Antoniego z Padwy. Pod posadzką barokowej świątyni spoczywa dużo więcej osób związanych z Węgrowem – w kryptach znajduje się 60 trumien ze zmumifikowanymi szczątkami.
Z kościelną nekropolią sąsiadują podziemia dawnego klasztoru ojców reformatów. Właśnie tam powstało Muzeum Węgrowa z nowocześnie poprowadzoną narracją o wielokulturowej historii miasta. Ekspozycja została podzielona na pięć części. Każdej z nich przypisana jest wprowadzająca w nastrój ilustracja dźwiękowa. Zbudowane z cegieł półkoliste sklepienia, długie korytarze, płytkie nisze i niewielkie salki są nierozłączną częścią opowieści o historii miasta i jej mieszkańców. Obok eksponatów takich jak stroje, książki, przedmioty codziennego użytku czy np. podróżny ołtarzyk (należący być może do Jana Dobrogosta Krasińskiego) uzupełniają narrację zdjęcia, opisy, mapy i projekcje multimedialne.
Scenariusz ekspozycji, która dostępna jest dla widzów od 28 marca 2019 r., opracowali historycy Michał Gochna, Radosław Jóźwiak, Roman Postek i dr Grzegorz Ryżewski. Nad całością projektu czuwał kustosz parafii św. Piotra z Alkantary i św. Antoniego z Padwy w Węgrowie dr Marek Sobisz.
Uwaga!
W kryptach bywa chłodno, więc nawet w upalne dni warto zabrać ze sobą na wycieczkę po muzeum ciepły sweter lub szal 🙂
Ekspozycję muzealną można zwiedzać w następujących godzinach:
wtorek: 10.00-17.00
środa: 10.00-17.00
czwartek: 10.00-17.00
piątek: 10.00-17.00
sobota: 10.00-17.00
niedziela: 12.30-15.30
